Prokuratura Okręgowa w Zielonej Górze

Jest izolacyjnym środkiem przymusu stosowanym w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania karnego. Areszt tymczasowy nie jest - wbrew rozpowszechnionemu przekonaniu - karą i nie zastępuje kary, jakkolwiek po jej orzeczeniu zaliczany jest na poczet kary już odbytej. Jedynym dopuszczonym przez prawo wyjątkiem od wskazanego tu celu stosowania aresztu tymczasowego i innych środków zapobiegawczych jest zapobieżenie popełnieniu przez oskarżonego [podejrzanego] nowego, ciężkiego przestępstwa. Uzasadnia to np. zastosowanie aresztu wobec znanego, przyznającego się do czynu sprawcy usiłowania pozbawienia życia innej osoby czy zdeterminowanego podpalacza, którego zachowanie świadczy o zamiarze konsekwentnej realizacji zbrodni.

Dopuszczalność tej ostatniej przesłanki nie oznacza jednak możliwości zastosowania tymczasowego aresztowania wobec osoby potencjalnie bardzo nawet niebezpiecznej dla porządku prawnego, jeżeli wcześniej osobie tej nie postawiono zarzutu przestępstwa już dokonanego czy usiłowanego.

Cele postępowania karnego, których realizację ma zabezpieczać tymczasowe aresztowanie to m.in. wykrycie i pociągnięcie do odpowiedzialności nieznanych współsprawców przestępstwa, umacnianie poszanowania prawa, ochrona prawnie uzasadnionych interesów pokrzywdzonego i rozstrzygnięcie sprawy w rozsądnym terminie. Podkreślić należy, że realizacja tych celów rozciąga się na wszystkie etapy postępowania, a więc na śledztwo, rozprawę główną i postępowanie odwoławcze przed sądem oraz wykonanie kary.

Podstawowym warunkiem umożliwiającym zastosowanie wobec oskarżonego tymczasowego aresztowania jest zebranie dowodów uzasadniających duże prawdopodobieństwo popełnienia przez niego zarzucanego mu przestępstwa. Prawdopodobieństwo nie jest równoznaczne z pewnością. Nie można więc uważać, że zastosowanie tymczasowego aresztowania przesądza o winie [sprawstwie] aresztowanego. Jednak "duży" stopień prawdopodobieństwa wskazuje, że zebrane w sprawie dowody bliskie są wykazaniu, iż oskarżony faktycznie popełnił czyn, który mu się zarzuca. Takie prawdopodobieństwo graniczy bowiem z pewnością.

W orzecznictwie podkreśla się, że wspomniane duże prawdopodobieństwo odnosi się nie tylko do osoby sprawcy, ale także do charakteru samego czynu, który musi wypełniać wszelkie konieczne, określone przez ustawę znamiona przestępstwa. Innymi słowy, niedopuszczalne jest zastosowanie i utrzymywanie tymczasowego aresztowania w sytuacji, gdy istnieją wątpliwości, czy czyn zarzucany podejrzanemu faktycznie jest przestępstwem. W konsekwencji może się zdarzyć, że po ujawnieniu w mieszkaniu zwłok wszczęto śledztwo, zarządzono sekcję zwłok i przedstawiono określonej osobie zarzut zabójstwa, ale sąd odmówił zastosowania wobec tej osoby tymczasowego aresztowania albo już sam prokurator odstąpił od skierowania odpowiedniego wniosku do sądu. Dzieje się tak dlatego, że inny jest stopień prawdopodobieństwa konieczny do podjęcia decyzji o wszczęciu śledztwa, inny [odpowiednio większy] do wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów, a jeszcze inny [największy, bliski pewności] do zastosowania tymczasowego aresztowania.

Stopień prawdopodobieństwa zawsze ocenia organ stosujący tymczasowe aresztowanie. Ocena ta wynika z przekonania o zasadności podejrzenia lub braku takiej zasadności, ale oparta jest na analizie materiału dowodowego dostępnego w momencie podejmowania decyzji. Kolejne dowody ocenę tę weryfikują i mogą ją oczywiście zmienić.

W Polsce aktualnie tymczasowe aresztowanie może nastąpić wyłącznie na mocy postanowienia sądu. Na etapie rozprawy głównej postanowienie takie może być wydane być z urzędu przez sąd rozpoznający sprawę, czyli bez oczekiwania na wniosek prokuratora czy innej strony. Podczas postępowania przygotowawczego prokurator kieruje wniosek do sądu rejonowego właściwego dla miejsca, gdzie prowadzi się postępowanie przygotowawcze. Decyduje siedziba prokuratora prowadzącego lub nadzorującego śledztwo. W sytuacji więc, gdy w miejscowości A prokurator prowadzi śledztwo o zdarzenie zaistniałe w miejscowości B, wniosek o zastosowanie tymczasowego aresztowania rozpozna sąd w A, mimo, że akt oskarżenia trafi do sadu w miejscowości B, który jest właściwy do rozpoznania sprawy.

Wniosek prokuratora sporządzony jest w formie pisemnej. Zawsze musi zawierać uzasadnienie. W uzasadnieniu konieczne jest wykazanie, dlaczego w konkretnym przypadku prokurator nie uznał za wystarczające zastosowanie innego niż areszt środka zapobiegawczego. Wskazać należy także dowody uzasadniające duże prawdopodobieństwo popełnienia przez podejrzanego zarzucanego mu przestępstwa.

Prokurator przedkłada wniosek wraz z aktami sprawy i jednocześnie zarządza doprowadzenie podejrzanego do sądu. Aktualnie rozwiązanie prawne nie wymagają osobistego przesłuchania podejrzanego przez prokuratora. Po przedstawieniu zarzutu może podejrzanego przesłuchać policja, natomiast przed zastosowaniem tymczasowego aresztowania musi uczynić to sąd. Pamiętać jednak należy, że składanie wyjaśnień jest prawem, a nie obowiązkiem podejrzanego.

Jeżeli podejrzany powołuje się na zły stan zdrowia lub doznane obrażenia ciała, prokurator zarządza zbadanie go przez lekarza, a wyniki badania dołącza do wniosku o zastosowanie tymczasowego aresztowania. W przypadkach tego wymagających rozważenia wymaga potrzeba umieszczenia tymczasowo aresztowanego w odpowiednim zakładzie leczniczym, albo nawet utrzymania tymczasowego aresztowania w ogóle. Poważne niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia podejrzanego z zasady nie pozwala na jego aresztowanie.

Podstawy tymczasowego aresztowania określa art. 258 § 1 kpk. Zgodnie z jego brzmieniem, tymczasowe aresztowanie może nastąpić, jeżeli: zachodzi uzasadniona obawa ucieczki lub ukrywania się oskarżonego, zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu, a także, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne. Ponadto, jeżeli oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat, albo gdy sąd pierwszej instancji skazał go na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata, potrzeba zastosowania tymczasowego aresztowania w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania może być uzasadniona grożącą oskarżonemu surową karą. Niezależnie od tego, tymczasowe aresztowanie może wyjątkowo nastąpić także wtedy, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, a zwłaszcza, gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził.

Dla lepszego zrozumienia tych, nie do końca jasnych reguł prawa procesowego przytoczmy obecnie dwie opinie Sądu Najwyższego: "przyznanie się oskarżonego do winy i deklaracja naprawienia szkody nie uzasadnia obawy, że będzie on namawiał świadków do składania fałszywych zeznań" lub "sam wyjazd oskarżonego bez podania kierunku nie stanowi jeszcze dowodu uchylania się od sądu, jeżeli nie stwierdzono, że nie ma on zamiaru powrócić do miejsca zamieszkania".

W ostatnich latach bogate jest orzecznictwo Sądów Apelacyjnych. Zgodnie z wypowiadanym stanowiskiem podstawą aresztowania jest m.in. "włóczęgowski tryb życia", "opuszczenie bez podania adresu miejsca stałego zamieszkania i zerwanie kontaktów z rodziną", "samowolne opuszczenie budynku prokuratury", "nieobecność pod podanym sądowi adresem", "posługiwanie się fałszywym paszportem przy próbie przekroczenia granicy", "podjęcie próby ucieczki po zastosowaniu środka zapobiegawczego", "nieusprawiedliwione niestawiennictwo na rozprawę", "brak jakiegokolwiek dowodu tożsamości".

O zastosowaniu tymczasowego aresztowania sąd zawiadamia osobę najbliższą dla oskarżonego, jego pracodawcę, szkołę lub uczelnię i to bez względu, czy oskarżony życzy sobie, żeby zawiadomienie takie przekazać. Oskarżony może natomiast wnioskować o zawiadomienie konkretnej osoby spośród osób mu najbliższych oraz o zawiadomienie dodatkowo innej jeszcze osoby. Zawiadamia się także w razie potrzeby sąd opiekuńczy[konieczność zapewnienia opieki nad dziećmi aresztowanego] organ opieki społecznej [potrzeba opieki nad osobą niedołężną lub chorą].

Czasokres tymczasowego aresztowania w śledztwie, co do zasady nie powinien przekraczać trzech miesięcy. Z uwagi na szczególne okoliczności sprawy czas ten może być przedłużony do dwunastu miesięcy, a sąd apelacyjny może go z różnych istotnych powodów przedłużać aż do uprawomocnienia się wyroku. Jednym z takich powodów może być celowe przewlekanie czynności przez oskarżonego.

Nawet najdłużej trwający areszt tymczasowy ma charakter tymczasowy. Dlatego jego termin końcowy należy zawsze w postanowieniu określać konkretnie. Wyjątek stanowi aresztowanie osoby nieobecnej w celu poszukiwania jej listem gończym. Tu przyjmuje się termin 7 dni od chwili zatrzymania. To czas niezbędny do dowiezienia zatrzymanego do odpowiedniego sądu. [j.w.]