Prokuratura Okręgowa w Zielonej Górze

W sensie prawnym uważane jest za formę przymusu, której istota sprowadza się do krótkotrwałego pozbawienia człowieka wolności. Zatrzymany nie ma prawa do swobodnego poruszania się i komunikowania z innymi osobami, bez zgody dokonującego zatrzymania nie może przekazać ani przyjąć jakichkolwiek przedmiotów i pozostaje w odpowiednio przystosowanym do takich celów miejscu pod nadzorem organu, do którego dyspozycji go zatrzymano. Jak ujmuje to R. A. Stefański, osoba zatrzymana nie może swobodnie dysponować sama sobą i nie może podejmować działań zgodnie z własną wolą.

Z uwagi na cel, obowiązujący system prawny odróżnia zatrzymanie procesowe oraz zatrzymanie pozaprocesowe. Do tej kategorii zalicza się zatrzymania: porządkowe [osób stwarzających bezpośrednie zagrożenie dla życia i mienia], penitencjarne [doprowadzenie do zakładu karnego] i administracyjne [doprowadzenie do izby wytrzeźwień, szpitala psychiatrycznego].

Podstawowym celem zatrzymania procesowego jest zapewnienie prawidłowej realizacji postępowania karnego. W szczególności chodzi tu o wykrycie i ujęcie sprawcy przestępstwa, zebranie dowodów jego winy i utrwalenie tych dowodów dla sądu.

Zatrzymania w sensie procesowym nie należy utożsamiać z krótkotrwałym pozbawieniem osoby swobody, np. doprowadzeniem do jednostki Policji w celu sprawdzenia tożsamości, pobrania krwi do badań na zawartość alkoholu, wezwaniem na przesłuchanie do prokuratora czy pozostawanie do dyspozycji sądu do czasu zakończenia rozprawy. Jakkolwiek z udziałem w tych czynnościach wiąże się ograniczenie swobody dysponowania sobą, to jednak po ich zakończeniu osoba może podejmować wszelkie działania zgodnie z własną wolą.

Do szczególnych procesowych postaci zatrzymania zalicza się natomiast przymusowe sprowadzenie oskarżonego [podejrzanego] celem dokonania z jego udziałem czynności procesowych [przesłuchanie, okazanie], zatrzymanie na zarządzenie prokuratora czy zatrzymanie w celu wydania obcemu państwu.

Podstawowym warunkiem dopuszczalności zatrzymania jest uzasadnione przypuszczenie, że osoba, która ma być zatrzymana popełniła przestępstwo.

Przypuszczenie nie jest jednak ani pewnością, ani nawet wysokim stopniem prawdopodobieństwa. Jest rodzajem domysłu, który zakłada margines błędu, ale też nie dopuszcza dowolności [samowoli]. Uzasadniające zatrzymanie przypuszczenie popełnienia przestępstwa może wynikać z próby uniknięcia blokady na drodze, posługiwania się fałszywymi dokumentami, posiadaniem przedmiotów utraconych przez pokrzywdzonego albo służących dokonywaniu przestępstw [wytrychy], fizycznym podobieństwem do opisanego przez świadków sprawcy przestępstwa czy posiadaniem na sobie śladów charakterystycznych dla danego rodzaju czynu, np. plam przypominających krew przy zabójstwie czy odoru paliwa po wywołaniu pożaru domu.
Do warunków o charakterze formalnym uzasadniających decyzje o zatrzymaniu zalicza się natomiast obawę ucieczki sprawcy, obawę jego ukrycia się oraz zacierania śladów przestępstwa. Do tej grupy warunków należy też niemożność ustalenia tożsamości osoby podejrzanej.

Warto podkreślić, że za nieuzasadnioną decyzje o zatrzymaniu odpowiedzialność zawsze ponosi prokurator, który prowadzi lub nadzoruje postępowanie przygotowawcze. Zatrzymanie bowiem jest decyzją procesową, co oznacza, że zawsze - tak jak całe postępowanie przygotowawcze - musi mieć praworządny charakter.

Konstytucyjnie zagwarantowane prawo do wolności sprawia, że wyliczone wcześniej obawy nie mogą mieć wyłącznie abstrakcyjnego charakteru. Zawsze należy ustalić konkretne okoliczności uzasadniające zatrzymanie. Przykładowo, zatrzymanie może wynikać z faktu zagrożenia wysoką karą, udaremnionej przez Policję próby ucieczki, zaopatrzenia się w fałszywy dokument tożsamości, braku miejsca zamieszkania lub częstej zmiany miejsca pobytu, świadomego niszczenia śladów, nakłaniania świadków do składania fałszywych zeznań. Konkretność ustaleń to także wymóg wynikający z gwarantowanej przez prawo sądowej kontroli zasadności zatrzymania.

Zatrzymanie powinno być dokonane w sposób humanitarny i z poszanowaniem godności osoby zatrzymanej. Nie należy narażać zatrzymanego na niepotrzebne dolegliwości i dyskredytować go w oczach opinii publicznej. Sposób dokonania zatrzymania powinien jednak uwzględniać zagrożenie stwarzane przez zatrzymywanego dla porządku prawnego i policjantów dokonujących zatrzymania. Inaczej organizuje przeprowadza się zatrzymanie komputerowego włamywacza czy oszusta, a inaczej będzie ta czynność dokonywana w przypadku zatrzymania członków zorganizowanych grup przestępczych posługujących się bronią palną czy innymi niebezpiecznymi materiałami.

Zatrzymanego informuje się zawsze o przyczynach zatrzymania, prawach, jakie mu przysługują i odbiera od niego oświadczenie, jeżeli chce je złożyć. Z czynności zatrzymania sporządza się protokół, a na żądanie zatrzymanego umożliwia kontakt z adwokatem. Rozmowa z adwokatem może być prowadzona w sposób bezpośredni. Zatrzymujący może jednak zastrzec swoją obecność przy tej rozmowie.

O każdym przypadku zatrzymania Policja ma obowiązek zawiadomić prokuratora. Podyktowane jest to z jednej strony procesową rolą tego urzędu, z drugiej obowiązkiem sprawowania przez prokuratora nadzoru nad prawidłowością zatrzymania. Na żądanie zatrzymanego zawiadamia się natomiast osobę mu najbliższą, zakład pracy czy szkołę.

Zatrzymany, który kwestionuje merytoryczną zasadność zatrzymania, jego zgodność z prawem czy prawidłowość przeprowadzenia, może domagać się zbadania tych zarzutów przez sąd. Stwierdzając bezzasadność lub nielegalność zatrzymania sąd obowiązkowo zarządza natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego. O swojej ocenie i decyzji zawiadamia prokuratora i organ przełożony nad organem, który dokonał zatrzymania. Sąd dokonuje oceny zasadności, legalności i prawidłowości zatrzymania także wówczas, gdy zatrzymany został już zwolniony. Osobie niesłusznie zatrzymanej służy odszkodowanie od Skarbu Państwa za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę.

Zatrzymanego należy zwolnić natychmiast, gdy ustanie przyczyna zatrzymania. Podlega on obligatoryjnemu zwolnieniu po upływie 48 godzin od chwili zatrzymania, jeżeli w tym czasie prokurator nie przekazał go do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania, a także wówczas, gdy w ciągu 24 godzin od tego przekazania nie doręczono mu postanowienia sądu o zastosowaniu tymczasowego aresztowania.

Już kilka lat temu Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu wyraził pogląd, że zatrzymując człowieka policja bierze na siebie automatycznie obowiązek jego ochrony przed ryzykiem doznania obrażeń ciała czy innej szkody. Obowiązek ten istnieje od momentu faktycznego zatrzymania. Nie odnosi się wiec np. do obrażeń powstałych w momencie zatrzymywania, a spowodowanych oporem zatrzymywanego. Jednak już po zatrzymaniu obowiązkiem policji jest ochrona zatrzymanego przed pokrzywdzeniem ze strony funkcjonariuszy czy jakiejkolwiek osoby trzeciej. W razie ustalenia, że obrażenia na ciele zatrzymanego powstały w czasie pozbawienia wolności spowodowanej zatrzymaniem, na policji ciąży obowiązek przeprowadzenia dowodu, że nie były one skutkiem bezprawnego działania policjantów lub ich niedostateczną opieką nad osobą zatrzymaną. [patrz. wyrok RTPC w Strasburgu z 22 września 1993r.]

Niektóre policje europejskie obowiązek pieczy nad osobami zatrzymanymi wprowadziły do swoich kodeksów etycznych. Przykładem jest Francja, gdzie w art. 10 kodeksu etyki zawodowej policji narodowej z dnia 18 marca 1988r. stwierdzono m.in., że żadna zatrzymana osoba nie może doznać ze strony funkcjonariuszy policji czy osób trzecich żadnego gwałtu, ani traktowania nieludzkiego lub szkody. Policjant strzegący zatrzymanego ma chronić jego życie i zdrowie. [por. S. Pikulski, Podstawowe zagadnienia taktyki kryminalistycznej, Wyd. Temida2, Białystok 1997 s. 68]

Ważnym rozwiązaniem gwarancyjnym jest zasada niedopuszczalności ponownego zatrzymania osoby podejrzanej na podstawie tych samych faktów i dowodów. Nie podlegają zatrzymaniu osoby korzystające z immunitetów, np. dyplomaci. [j.w.]

Aktualizowano: 2008.06.17.