Prokuratura Okręgowa w Zielonej Górze

Wg definicji zaproponowanej w Wielkiej Encyklopedii Prawa [Wydawnictwo Prawa i Praktyki Gospodarcza, Białystok - Warszawa 2000, s. 326], kasacja jest środkiem odwoławczym od orzeczeń sądu drugiej instancji z powodu naruszeń prawa materialnego oraz proceduralnego, a także zasad logiki i doświadczenia życiowego. Słownik "100 tysięcy potrzebnych słów" pod redakcją Jerzego Bralczyka [Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005 s. 282] wśród różnych sposobów terminu "kasacja" wskazuje, że oznacza on "zlikwidowanie, zniesienie lub unieważnienie czegoś". Zaś w znaczeniu nas tu bardziej interesującym, kasacja - wg Słownika - to "odwołanie od orzeczenia sądu niższej instancji skierowane do sądu wyższej instancji".

Nadzwyczajny środek odwoławczy w postaci kasacji powrócił do polskiego ustawodawstwa karnego 1 stycznia 1996r. Wincenty Grzeszczyk - autor poświeconej kasacji monografii - fakt tego powrotu określił jako "doniosły, a nawet przełomowy" [por. W. Grzeszczyk, Kasacja w procesie karnym, Wydawnictwo Prawnicze, W-wa 1996 s. 3]. Opinia ta wynikała zapewne ze świadomości charakteru i głębokości zmian systemu zaskarżania prawomocnych wyroków sądowych. Kasacja zastąpiła bowiem mocno już wpisaną w powojenny model procesu karnego - rewizję nadzwyczajną.

Znamienne, że aktualnie obowiązujący model kasacji szeroko przejął niektóre rozwiązania normatywne charakterystyczne dla rewizji nadzwyczajnej oraz recypował niektóre inne z instytucji kasacji przewidzianej w kodeksie postępowania karnego z 1928r. W rezultacie powstała nowa koncepcja tej ważnej dla systemu prawa karnego instytucji.

Przypomnieć może warto, że w nauce procesu karnego nie było zgody, co do charakteru prawnego rewizji nadzwyczajnej. Część autorów uważała ją za nadzwyczajny środek odwoławczy, inni upatrywali w niej przede wszystkim środek nadzoru i sposób na kształtowanie jednolitości orzecznictwa sądowego, a jeszcze inni, chyba słusznie, dostrzegali w rewizji nadzwyczajnej elementy zarówno nadzorcze jak i odwoławcze. Nie ulega natomiast wątpliwości, że intencją ustawodawcy było - jak ujęto to w uzasadnieniu rządowym do projektu o zamianie kodeksu postępowania karnego i innych ustaw - wyeliminowanie czynnika administracyjnego jako decydującego o wniesieniu do Sądu Najwyższego nadzwyczajnego środka odwoławczego.

Autorzy Komentarza do KPK z 1976 r. pod redakcją Mariana Mazura [Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1976] stali na stanowisku, że "instytucja rewizji nadzwyczajnej stanowi jeden z najbardziej skutecznych środków pozainstancyjnego nadzoru judykacyjnego, sprawowanego przez Sąd Najwyższy, gdyż dzięki niej Sąd Najwyższy ma możność objęcia swym nadzorem wszystkich prawomocnych orzeczeń kończących postępowanie sądowe w sprawach karnych. Jednocześnie jest ona środkiem sprzyjającym potrzebie ujednolicenia orzecznictwa, co ma szczególne znaczenie przy systemie dwuinstancyjnego procesu karnego. System dwuinstancyjny bowiem, chociaż zgodnie ze swym założeniem przyspiesza postępowanie sądowe, zwiększa zarazem niebezpieczeństwo pojawienia się wadliwych orzeczeń urastających w moc prawa, a ponadto nie stwarza najdogodniejszych warunków do wytwarzania jednolitej praktyki sadowej".

Na tym tle istotne wydaje się podkreślenie, że inicjatywę nadzwyczajnej kontroli trafności represji karnej w drodze skargi kasacyjnej ustawodawca pozostawił stronom postępowania karnego. Stroną uprawnioną jest więc oskarżyciel publiczny, oskarżyciel posiłkowy, oskarżyciel prywatny, powód cywilny oraz oskarżony. Wprawdzie, zgodnie z art. 299 § 1 KPK, stroną jest w postępowaniu przygotowawczym także pokrzywdzony, nie może on jednak wnieść kasacji od prawomocnego wyroku, albowiem w postępowaniu sądowym może występować w charakterze strony jedynie jako oskarżyciel prywatny, oskarżyciel posiłkowy lub powód cywilny. Kasacja może być wniesiona nie tylko przez strony osobiście, ale także przez ich przedstawicieli i pełnomocników. Jeżeli jednak kasacja nie pochodzi od prokuratora, Prokuratora Generalnego albo Rzecznika Praw Obywatelskich, powinna być sporządzona i podpisana przez obrońcę lub pełnomocnika będącego adwokatem lub radcą prawnym.

Przypomnijmy, w przypadku rewizji nadzwyczajnej - skarga wnoszona była przez Prokuratora Generalnego lub Ministra Sprawiedliwości albo Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego. Ograniczenie liczby uprawnionych podmiotów uzasadniano wówczas najczęściej koniecznością zredukowania niebezpieczeństwa nazbyt szerokiego podważania powagi prawomocnych orzeczeń sądowych.

Kasacja może zostać wniesiona od orzeczenia prawomocnego. Jest to wyjątek od zasady pewności [stabilności] prawnej i niewzruszalności podjętych już decyzji procesowych. Prawomocność decyzji orzeczeń oznacza bowiem ich niepodważalność w drodze zwykłych środków odwoławczych tj. apelacji czy sprzeciwu i zażalenia. Ustawodawca wprowadza do systemu prawnego nadzwyczajne środki zaskarżenia licząc się z koniecznością korygowania niektórych już prawomocnych orzeczeń w imię zasady prawdy materialnej i sprawiedliwości, które - jak wynika z wielowiekowego doświadczenia - powinny niekiedy stanąć ponad zasadą prawomocności formalnej.

Przepisy pozwalają na zaskarżanie kasacją jedynie wyroków sądu odwoławczego. Sądem odwoławczym jest oczywiście każdy sąd orzekający na skutek wniesienia apelacji lub zażalenia. Ponieważ jednak ustawa wyklucza dopuszczalność wniesienia przez strony kasacji od postanowienia, dlatego sądem odwoławczym będzie w praktyce zawsze sąd rozpoznający apelację. Strona może wnieść kasację tylko od orzeczenia sądu odwoławczego. Może ją jednak wnieść także z powodu rażącego naruszenia prawa przez sąd pierwszej instancji. Jest tak wówczas, gdy w związku z rozpoznaniem środka odwoławczego sąd odwoławczy mógł i powinien był naruszenie to poprawić. Strona nie może jednak wnieść kasacji, jeśli uprzednio nie zaskarżyła wyroku sądu pierwszej instancji. Tylko prokurator jako uprawniony do składania środków odwoławczych także na korzyść oskarżonego, może wystąpić z kasacją na korzyść tego oskarżonego również wtedy, gdy sam nie skarżył orzeczenia sądu pierwszej instancji. Kasację w stosunku do tego samego oskarżonego i od tego samego orzeczenia każdy uprawniony może wnieść tylko raz.

Przy tej okazji warto podkreślić, że Prokurator Generalny, a także Rzecznik Praw Obywatelskich, mogą wnieść kasację od każdego prawomocnego orzeczenia sądu kończącego postępowanie.

W kasacji należy podać, na czym polega zarzucane uchybienie. Kasacja może być wniesiona tylko z powodu uchybień, które stosownie do przepisu art. 439 KPK, stanowią bezwzględną podstawę uchylenia wyroku lub innego rażącego naruszenia prawa, jeżeli tylko mogło ono mieć istotny wpływ na treść wyroku. Przykładem przesłanek uzasadniających wniesienie kasacji może być: wydanie wyroku przez niewłaściwy sąd lub sędziego, który obowiązkowo podlegał wyłączeniu, orzeczenie kary, środka karnego lub środka zabezpieczającego nieznanego ustawie, wydanie wyroku w sprawie już prawomocnie osądzonej innym wyrokiem, albo sytuacja, gdy oskarżony nie miał obrońcy, pomimo, że udział obrońcy z określonego powodu był w jego sprawie obowiązkowy.

Kasacja nie może być przy tym wniesiona wyłącznie z powodu niewspółmierności kary, nawet gdyby strona podnosiła jej rażącą niewspółmierność. Ponadto kasacja na korzyść może zostać wniesiona jedynie w razie skazania oskarżonego za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania. Oznacza to respektowanie założenia, że prawomocne wyroki mogą być kwestionowane w trybie nadzwyczajnych środków zaskarżenia jedynie w sprawach bardziej poważnych. Niedopuszczalna także jest kasacja od orzeczenia Sądu Najwyższego zapadłego w następstwie rozpoznania kasacji.

Termin do wniesienia kasacji dla stron wynosi 30 dni od daty doręczenia orzeczenia z uzasadnieniem. Wniosek o doręczenie orzeczenia z uzasadnieniem należy zgłosić w sądzie, który wydał orzeczenie, w ciągu 7 dni od daty ogłoszenia orzeczenia prawomocnego wyroku. Termin ten nie obowiązuje jednak Prokuratora Generalnego i Rzecznika Praw Obywatelskich. Jednak i w tym ostatnim wypadku niedopuszczalne jest uwzględnienie kasacji, a tym samym bezcelowe jej wnoszenie na niekorzyść oskarżonego po upływie 6 miesięcy od daty uprawomocnienia się wyroku. Wniesieniu i rozpoznaniu kasacji na korzyść oskarżonego nie stoi na przeszkodzie wykonanie kary, zatarcie skazania, akt łaski ani też okoliczność wyłączająca ściganie lub uzasadniająca zawieszenie postępowania. W razie wniesienia kasacji Sąd Najwyższy może wstrzymać wykonanie zaskarżonego orzeczenia, jak i innego orzeczenia, którego wykonanie zależy od rozstrzygnięcia kasacji.

Strona wnosi kasację do Sądu Najwyższego za pośrednictwem sądu odwoławczego. Jednak Prokurator Generalny i RPO wnoszą kasację bezpośrednio do Sądu Najwyższego. Do kasacji strona dołącza dowód uiszczenia opłaty sądowej. Obowiązek uiszczenia opłaty nie dotyczy oczywiście prokuratora. Osoba pozbawiona wolności, jak również żołnierz odbywający zasadniczą służbę wojskową lub pełniący służbę wojskową w charakterze kandydata na żołnierza zawodowego nie uiszcza opłaty przy wnoszeniu kasacji. Dopiero w wypadku pozostawienia bez rozpoznania albo oddalenia wniesionej przez nią kasacji zasądza się od niej opłatę. Opłata ulega zwrotowi, jeżeli kasacja została uwzględniona, chociażby w części, albo została cofnięta. Wysokość opłaty określa Minister Sprawiedliwości.

Ważnymi etapami postępowania kasacyjnego jest kontrola formalnej dopuszczalności apelacji dokonywana przez odpowiednie sądy oraz odpowiedzi stron na kasację wniesioną przez stronę przeciwną. Prokurator ma obowiązek złożenia takiej odpowiedzi zawsze, inne strony mają możliwość jej złożenia. Odmiennie niż w przypadku samej kasacji, przy składaniu odpowiedzi nie obowiązuje przymus adwokacki. Formalnie odpowiedź na kasację nie jest obwarowana żadnymi ograniczeniami co do jej przedmiotu i zakresu. Z natury rzeczy stanowi ona jednak najczęściej polemikę z argumentami podniesionymi w kasacji przez stronę przeciwną.

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu sprawy oddala kasację albo zaskarżone orzeczenie uchyla w całości lub w części. Uchylając zaskarżone orzeczenie Sąd Najwyższy przekazuje sprawę właściwemu sądowi do ponownego rozpoznania albo umarza postępowanie, a jeżeli skazanie jest oczywiście niesłuszne - uniewinnia oskarżonego.

Wydawane przez Sąd Najwyższy wyroki w sprawach kasacyjnych niekiedy przypominają o powinności respektowania przez organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości fundamentalnych zasad państwa prawnego. Np. w wyroku z dnia 26 lipca 2007 r. sygn.. akt. IV KK 174/07 przypomniano zasadę ochrony zaufania obywatela do państwa i prawa określanym także w literaturze i orzecznictwie jako zasada lojalności państwa wobec obywatela. Sąd Najwyższy podkreślił wówczas, że zasada ta wyraża się zarówno w takim stanowieniu jak i stosowaniu prawa, aby nie stawało się ono swoistą "pułapką" dla obywatela i aby mógł on układać swoje sprawy w zaufaniu, iż nie naraża się na prawne skutki, których nie mógł przewidzieć w momencie podejmowania decyzji oraz w przekonaniu iż jego działania podejmowane zgodnie z obowiązującym prawem i zgodnie z wykładnią stosowaną przez organy tego państwa są zgodne z porządkiem prawnym. Jednocześnie jednak w tym samym wyroku Sąd Najwyższy wypowiedział dość kontrowersyjny pogląd, że "osoba rozpowszechniająca bez rejestracji w właściwym sądzie okręgowym dziennik bądź czasopismo za pośrednictwem Internetu zarówno wówczas, gdy przekaz taki towarzyszy przekazowi utrwalonemu na papierze, stanowiąc inną elektroniczną jego postać, jak i wówczas gdy istnieje tylko w formie elektronicznej w Internecie wyczerpuje znamiona przestępstwa z art. 45 ustawy prawo prasowe".

Szczególne i odmienne reguły obowiązują w postępowaniu o wykroczenia. Wprawdzie obecnie każdy wyrok sądu w sprawie o wykroczenie podlega zaskarżeniu apelacją, to jednak przepis art. 110 § 1 kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia [KPW] wyklucza kasację stron w sprawach o wykroczenie, a prawo to zastrzega wyłączności Ministra Sprawiedliwości-Prokuratora Generalnego oraz Rzecznika Praw Obywatelskich. W sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych posiada je Naczelny Prokurator Wojskowy. Analogiczne ograniczenia obowiązują w sprawach o wykroczenia skarbowe jedynie dla wyżej wymienionych "podmiotów szczególnych", tym samym wykluczając kasację stron w tym zakresie.

Szczegółowe i wyczerpujące przedstawienie całości problematyki instytucji prawnej kasacji w ramach prezentowanego tu cyklu nie jest oczywiście możliwe. Czytelników zainteresowanych poszerzeniem wiedzy na ten temat wypadnie odesłać do wskazanej na wstępie monografii oraz odpowiednich komentarzy kodeksowych. [j.w.].