Prokuratura Okręgowa w Zielonej Górze

Dla wielu osób problematyka odpowiedniego traktowania zwierząt ma wciąż znaczenie marginalne. Pokutuje przekonanie, że zwierzęta to istoty którym nie zawsze należy się właściwy szacunek człowieka i pomoc z jego strony. Tymczasem już z art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 roku o ochronie zwierząt [Dz. U. z 2003 r. nr 106, poz. 1002 ze zm.] wynika, że zwierzę, jako istota zdolna do odczuwania cierpienia, nie jest rzeczą. Człowiek jest mu winien poszanowanie, ochronę i opiekę. Każde zwierzę wymaga też humanitarnego traktowania przez co rozumie się traktowanie uwzględniające potrzeby zwierzęcia i zapewniające mu opiekę i ochronę.

Od strony prawnokarnej, w myśl art. 35 ust. 1 ustawy, przestępstwem jest zabicie, uśmiercenie albo dokonanie uboju zwierzęcia wbrew przepisom ustawy albo znęcanie się nad zwierzęciem. Sprawca takiego czynu podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

Dla wielu zaskoczeniem mogą być zachowania uznane przez ustawodawcę za przejawy znęcania. To nie tylko bicie, dręczenie czy inne formy aktywnego zadawania cierpienia. Zgodnie z art. 6 ust. 1 ustawy przez znęcanie się nad zwierzętami należy rozumieć zadawanie albo świadome dopuszczanie do zadawania bólu lub cierpień. Chodzi tu w szczególności o takie zachowania jak: 

1] umyślne zranienie lub okaleczenie zwierzęcia, nie stanowiące dozwolonego prawem zabiegu lub doświadczenia na zwierzęciu,  
2] znakowanie zwierząt stałocieplnych przez wypalanie lub wymrażanie; 
3] umyślne używanie do pracy lub w celach sportowych albo rozrywkowych zwierząt chorych, w tym rannych lub kulawych, albo zmuszanie ich do czynności mogących spowodować ból,  
4] bicie zwierząt przedmiotami twardymi i ostrymi lub zaopatrzonymi w urządzenia obliczone na sprawianie specjalnego bólu, bicie po głowie, dolnej części brzucha, dolnych częściach kończyn,  
5] przeciążanie zwierząt pociągowych i jucznych ładunkami w oczywisty sposób nie odpowiadającymi ich sile i kondycji lub stanowi dróg lub zmuszanie takich zwierząt do zbyt szybkiego biegu,  
6] transport zwierząt, w tym zwierząt hodowlanych, rzeźnych i przewożonych na targowiska, przenoszenie lub przepędzanie zwierząt w sposób powodujący ich zbędne cierpienie i stres, 7] używanie uprzęży, pęt, stelaży, więzów lub innych urządzeń zmuszających zwierzę do przebywania w nienaturalnej pozycji, powodujących zbędny ból, uszkodzenia ciała albo śmierć,  
8] dokonywanie na zwierzętach zabiegów i operacji chirurgicznych przez osoby nie posiadające wymaganych uprawnień bądź niezgodnie z zasadami sztuki lekarsko-weterynaryjnej, bez zachowania koniecznej ostrożności i oględności oraz w sposób sprawiający ból, któremu można było zapobiec,  
9] złośliwe straszenie lub drażnienie zwierząt,  
10] utrzymywanie zwierząt w niewłaściwych warunkach bytowania, w tym utrzymywanie ich w stanie rażącego niechlujstwa oraz w pomieszczeniach albo klatkach uniemożliwiających im zachowanie naturalnej pozycji,  
11] porzucanie zwierzęcia, a w szczególności psa lub kota, przez właściciela bądź przez inną osobę, pod której opieką zwierzę pozostaje,  
12] stosowanie okrutnych metod w chowie lub hodowli zwierząt,  
13] trzymanie zwierząt na uwięzi, która powoduje u nich uszkodzenie ciała lub cierpienie oraz nie zapewnia możliwości niezbędnego ruchu, 
14] organizowanie walk zwierząt. 

Warto również w tym miejscu przytoczyć sentencję wyroku Sądu Najwyższego z dnia 16 października 2009 r. [sygn. akt V KK 187/2009] w której stwierdzono, że "[...] jeśli sprawca obejmie swoim zamiarem czynności wykonawcze kształtujące zabronione zachowanie [uśmiercenie zwierzęcia], niezależnie od tego, czy dążył on do zadania zwierzęciu cierpień, czy też nie, jest to czyn umyślny i niedozwolony [...]".

Znęcaniem może być więc np. wyrzucenie psa, który okazał się nietrafionym prezentem dla dziecka czy trzymanie takiego zwierzęcia na zbyt krótkim łańcuchu oraz w małej i brudnej budzie lub innym pomieszczeniu, które uniemożliwiają swobodne poruszanie czy ranią zwierzę.

Niezależnie od odpowiedzialności karnej za znęcanie, które ma odnieść skutek wobec sprawcy, pamiętać należy o dobru pokrzywdzonych zwierząt. W razie niewłaściwego traktowania zwierząt możliwe jest czasowe odebranie zwierzęcia właścicielowi lub opiekunowi i przekazania go np. schronisku dla zwierząt czy ogrodowi zoologicznemu. Następuje to na podstawie decyzji administracyjnej wójta [burmistrza, prezydenta miasta], która podlega natychmiastowemu wykonaniu. W terminie 3 dni przysługuje od niej odwołanie do samorządowego kolegium odwoławczego. Nietrudno jednak wyobrazić sobie sytuacje nagłe, gdy zwyczajnie nie ma czasu na załatwienie sprawy od strony formalnej i wydanie decyzji. W takich przypadkach, gdy dalsze pozostawanie zwierzęcia u dotychczasowego właściciela lub opiekuna zagraża jego życiu, policjant, a także upoważniony przedstawiciel organizacji społecznej, której statutowym celem działania jest ochrona zwierząt, może odebrać zwierzę, zawiadamiając o tym niezwłocznie wójta [burmistrza, prezydenta miasta], celem podjęcia przez ten organ decyzji w przedmiocie odebrania zwierzęcia [art. 7 ustawy].

Odebrane zwierzę podlega zwrotowi, jeżeli sąd nie orzeknie jego przepadku, a także jeżeli postępowanie karne w tej sprawie zostanie umorzone. Ponieważ przepisy nie precyzują w jakich przypadkach należy zwrócić zwierzę w razie umorzenia postępowania karnego [w tym przygotowawczego], konieczne staje się przyjęcie, iż powinno to nastąpić zawsze gdy postępowanie podlega umorzeniu. Jak wiadomo, może to nastąpić z rozmaitych przyczyn, m.in. znikomej społecznej szkodliwości czynu, braku znamion czynu zabronionego, przedawnienia karalności czy śmierci sprawcy.

Inną formą czasownikową występku z art. 35 ust. 1 ustawy są zachowania skutkujące pozbawieniem życia zwierzęcia. Nieuzasadnione lub niehumanitarne zabijanie zwierząt jest przestępstwem. Od zabicia należy odróżniać tzw. uśmiercenie oraz ubój zwierząt, które są również przestępstwem, jeśli następują niezgodnie z przepisami art. 33 lub art. 34 ust. 1 - 4 ustawy. Zgodnie z art. 33 ust. 1 ustawy, uśmiercanie zwierząt może być uzasadnione wyłącznie: 
1] potrzebą gospodarczą,  
2] względami humanitarnymi,  
3] koniecznością sanitarną,  
4] nadmierną agresywnością, powodującą bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia ludzkiego, a także dla zwierząt hodowlanych lub dziko żyjących,  
5] potrzebami nauki, 
6] wykonywaniem zadań związanych z ochroną przyrody.

Uśmiercanie zwierząt może odbywać się wyłącznie w sposób humanitarny polegający na zadawaniu przy tym minimum cierpienia fizycznego i psychicznego.

Gdy pozbawienie życia jest uzasadnione koniecznością sanitarną lub nadmierną agresywnością, zwierzę może być uśmiercone za zgodą właściciela, a w braku jego zgody, na podstawie orzeczenia lekarza weterynarii. Ustalenie właściciela i uzyskanie jego zgody nie dotyczy zwierząt chorych na choroby zwalczane z urzędu. W przypadku konieczności bezzwłocznego uśmiercenia, w celu zakończenia cierpień zwierzęcia, potrzebę jego uśmiercenia stwierdza lekarz weterynarii, członek Polskiego Związku Łowieckiego, inspektor organizacji społecznej, której statutowym celem działania jest ochrona zwierząt, funkcjonariusz Policji, straży miejskiej lub gminnej, Straży Granicznej, pracownik Służby Leśnej lub Służby Parków Narodowych, strażnik Państwowej Straży Łowieckiej, strażnik łowiecki lub strażnik Państwowej Straży Rybackiej [art. 33 ust. 3 ustawy]. W takiej sytuacji dopuszczalne jest użycie broni palnej przez osobę uprawnioną. Ustawa o ochronie zwierząt w art. 4 pkt 3 precyzuje, że przez "konieczność bezzwłocznego uśmiercenia" rozumie się obiektywny stan rzeczy stwierdzony, w miarę możliwości, przez lekarza weterynarii, polegający na tym, że zwierzę może dalej żyć jedynie cierpiąc i znosząc ból, a moralnym obowiązkiem człowieka staje się skrócenie cierpień zwierzęcia. Pomimo tego - jak się wydaje - dość jasnego opisu, każdy przypadek zwierzęcia należy oceniać indywidualnie, a realna możliwość udzielenia skutecznej pomocy medycznej powinna wykluczać tę formę uśmiercenia.

Podstawy problem sprowadza się zatem nie do samego faktu pozbawienia życia zwierzęcia, lecz do tego w jaki sposób to następuje i z jakich powodów. Nie tak dawno opinię publiczną zbulwersował wyrok krakowskiego sądu, w którym uniewinniono mężczyznę oskarżonego o to, że dokonywał uboju psów w celu przerabiania ich na... smalec. U podstaw takiego rozstrzygnięcia legło to, że - w ocenie sądu - psy były zabijane humanitarnie oraz było to uzasadnione potrzebą gospodarczą. Patrząc na to rozstrzygnięcie od strony czysto moralnej trudno nie mieć poczucia niesprawiedliwości czy zupełnej bezkarności takiego sprawcy.

W przypadku zwierząt kręgowych, mogą być one uśmiercane w ubojni tylko po uprzednim pozbawieniu świadomości przez osoby posiadające odpowiednie kwalifikacje - art. 34 ust. 1 ustawy. Ubojnią jest każdy zakład pozostający pod państwową kontrolą sanitarną i weterynaryjną, przeznaczony do wykonywania uboju zwierząt. Aby zaoszczędzić zwierzętom dodatkowych, całkowicie zbędnych, cierpień i przeżyć, w ubojni powinny być wyodrębnione dwa pomieszczenia do: przetrzymywania zwierząt oraz do ogłuszania ich i wykrwawiania. W uboju domowym zwierzęta kopytne mogą być uśmiercane tylko po uprzednim ich pozbawieniu świadomości przez przyuczonego ubojowca [art. 34 ust. 2 i 3 ustawy]. Kwalifikacje osób uprawnionych do zawodowego uboju oraz warunki i metody uboju i uśmiercania zwierząt określa rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 09 września 2004 roku [Dz. U. nr 205, poz. 2102].

W myśl art. 34 ust. 4 ustawy, w odniesieniu do uśmiercania [uboju] zabronione jest: 
1] uśmiercanie zwierząt w okresie stanowiącym 10 % czasu trwania ciąży dla danego gatunku, bezpośrednio poprzedzającym planowany termin porodu, oraz 48 godzin po porodzie, z wyjątkiem: 
a] uśmiercenia zwierząt w przypadkach określonych w ustawie z dnia 21 stycznia 2005 r. o doświadczeniach na zwierzętach [Dz. U. nr 33, poz. 289 ze zm.],
b] konieczności bezzwłocznego uśmiercenia, 
c] wydania przez powiatowego lekarza weterynarii decyzji nakazującej zabicie lub ubój zwierząt 
2] uboju lub uśmiercania zwierząt kręgowych przy udziale dzieci lub w ich obecności, 
3] wytrzewiania [patroszenia], oparzania, zdejmowania skóry, wędzenia i oddzielania części zwierząt stałocieplnych, przed ustaniem odruchów oddechowych i mięśniowych.  

Kwalifikowaną formą bezprawnego zabicia, uśmiercania i uboju, jest działanie przez sprawcę ze szczególnym okrucieństwem [art. 35 ust. 2 ustawy]. Grozi za to kara grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Przez szczególne okrucieństwo zabijającego zwierzę rozumie się przedsiębranie przez sprawcę działań charakteryzujących się drastycznością form i metod zadawania śmierci, a zwłaszcza zadawanie śmierci w sposób wyszukany lub powolny, obliczony z premedytacją na zwiększenie rozmiaru cierpień i czasu ich trwania. Różnica między znęcaniem się, o którym mowa w art. 35 ust. 1 ustawy, a szczególnym okrucieństwem wyraża się przede wszystkim w szczególnym natężeniu dolegliwości zadawanych konkretnemu zwierzęciu.

Na marginesie warto dodać, że w postanowieniu Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 14 października 2005 roku [sygn. akt II AKzw 696/2005] stwierdzono, że "[...] wielokrotne uderzanie twardym i tępym przedmiotem psa, mające postać znęcania się ze szczególnym okrucieństwem, gdy motywem takiego zachowania jest także oddziaływanie na wolę człowieka [przymus], należy uznać za popełnione z użyciem przemocy. W takim wypadku przemoc - jak zawsze - skierowana jest przeciwko człowiekowi, zaś siła fizyczna użyta w stosunku do zwierzęcia. Sprawia to, że zachodzi podobieństwo - w rozumieniu art. 115 § 3 kk - pomiędzy przestępstwem z art. 158 § 2 kk, a występkiem z art. 35 ust. 1 i ust. 2 ustawy o ochronie zwierząt, gdyż oba czyny zostały popełnione z zastosowaniem przemocy [...]" 

Oprócz kary dodatkową dolegliwością dla sprawcy jest orzekany przez sąd [w razie skazania] środek karny w postaci przepadku zwierzęcia, o ile sprawca jest jego właścicielem. W przypadku działania przez sprawcę ze szczególnym okrucieństwem następuje on obligatoryjnie, a w pozostałych sytuacjach - fakultatywnie. 

Niezależnie od powyższego, w razie skazania, sąd może orzec wobec sprawcy zakaz wykonywania określonego zawodu, prowadzenia określonej działalności lub wykonywania czynności wymagających zezwolenia, które są związane z wykorzystywaniem zwierząt lub oddziaływaniem na nie, a także może orzec przepadek narzędzi lub przedmiotów służących do popełnienia przestępstwa oraz przedmiotów pochodzących z przestępstwa.
 
Możliwe jest także dodatkowe obciążenie finansowe skazanego [skazanej], ponieważ sąd może orzec nawiązkę w wysokości od 25 zł do 2500 zł na cel związany z ochroną zwierząt.

Oprócz zachowań stanowiących przestępstwa należy zasygnalizować, że szereg zachowań wbrew przepisom ustawy jest również karalnych i stanowi wykroczenia zagrożone np. grzywną lub karą aresztu. Jako przykłady można wymienić: prowadzenie tresury zwierząt wyłącznie w celu zwiększenia ich agresywności, utrzymywanie zwierząt domowych bez zapewnienia im pomieszczenia chroniącego przed zimnem, upałami i opadami atmosferycznymi, bez dostępu do światła dziennego, umożliwiającego swobodną zmianę pozycji ciała, odpowiednią karmę i stały dostęp do wody. Również tu można orzec przepadek zwierzęcia, narzędzi lub przedmiotów służących do popełnienia wykroczenia lub przedmiotów z niego pochodzących, a także nawiązkę w wysokości do 1000 zł na cel związany z ochroną zwierząt.


Cezary Kąkol
asesor Prokuratury Rejonowej w Żarach